Có khi bạn tràn đầy năng lượng, làm việc không ngừng nghỉ; có khi lại rơi vào mệt mỏi, chán nản không rõ lý do. Những biến chuyển cảm xúc mãnh liệt ấy có thể là dấu hiệu của rối loạn lưỡng cực (bipolar disorder) – một rối loạn tâm lý nghiêm trọng, dễ bị hiểu lầm là “tính khí thất thường”. Bài viết từ Trị Liệu Tâm Lý Tâm An sẽ giúp bạn nhận diện những biểu hiện đặc trưng, hiểu rõ bản thân và tìm hướng hỗ trợ đúng cách, an toàn.
1. Rối Loạn Lưỡng Cực (Bipolar Disorder) Là Gì?
Rối loạn lưỡng cực, còn gọi là bipolar disorder hay “rối loạn hưng – trầm cảm”, là một rối loạn tâm trạng mãn tính khi người bệnh trải qua những thay đổi thất thường về tâm trạng và năng lượng theo chu kỳ, với hai trạng thái khí sắc đối lập rõ nét:
- Giai đoạn hưng cảm (mania/hypomania): Tâm trạng hưng phấn bất thường, năng lượng dâng cao, có thể kèm theo hoang tưởng hoặc hành vi bốc đồng.
- Giai đoạn trầm cảm (depression): Cảm xúc tiêu cực kéo dài, giảm năng lượng, mất hứng thú và suy giảm các hoạt động thường ngày.
Bệnh thường bắt đầu ở tuổi vị thành niên hoặc trong khoảng 20-30 tuổi, ảnh hưởng đến khoảng 2% dân số. Các đợt bệnh có thể kéo dài từ vài tuần đến 3-6 tháng, trong đó giai đoạn trầm cảm thường lâu hơn. Chu kỳ bệnh thay đổi theo từng người, có người ít giai đoạn trong đời, có người lại bị chu kỳ nhanh.
Rối loạn lưỡng cực ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống, công việc và các mối quan hệ. Ngoài ra, nguy cơ tự sát rất cao, gấp 20-30 lần so với dân số chung.
2. Cách Nhận Biết Rối Loạn Lưỡng Cực Qua Những Biểu Hiện Đặc Trưng
Tâm An hiểu rằng có những cảm xúc bạn không thể gọi tên mà chính bạn cũng hoang mang trước sự thay đổi quá nhanh trong tâm trạng của mình. Hãy cùng Tâm An nhận diện những biểu hiện thường gặp của các giai đoạn rối loạn lưỡng cực nhé:
2.1. Khi tâm trạng “quá phấn khích”: Giai đoạn hưng cảm
Giai đoạn hưng cảm thường kéo dài tối thiểu 1 tuần. Bạn có thể cảm thấy mình tràn đầy năng lượng, làm việc liên tục không mệt mỏi, ngủ rất ít nhưng vẫn tỉnh táo; hoặc ngược lại là dễ cáu gắt, nóng nảy dù lý do rất nhỏ.
Để Tâm An giải thích rõ về một vài dấu hiệu thường gặp trong giai đoạn này:
- Cảm giác mình rất đặc biệt, sự tự tin tăng cao một cách bất thường.
- Giảm rõ rệt nhu cầu ngủ, ngủ rất ít nhưng không thấy mệt.
- Nói nhiều hơn bình thường, tốc độ nhanh và khó dừng lại.
- Dòng suy nghĩ dồn dập, có thể nhảy từ chủ đề này sang chủ đề khác.
- Dễ xao nhãng, khó tập trung vào một việc nhất định.
- Lao vào các hoạt động với năng lượng rất cao, có thể là làm việc, thể thao, sáng tạo liên tục.
- Đưa ra quyết định táo bạo như mua sắm lớn, đầu tư bất ngờ, đi du lịch không kế hoạch.
Theo MSD Manual, để được chẩn đoán là hưng cảm, người bệnh cần có ít nhất 3 triệu chứng bổ sung, nếu tâm trạng là vui vẻ, phấn khởi; hoặc 4 triệu chứng bổ sung, nếu tâm trạng chủ yếu là cáu kỉnh.
Tùy vào mức độ, hưng cảm của rối loạn lưỡng cực còn có thể biểu hiện rất khác nhau:
- Ở mức độ nặng: Hưng cảm có thể đi kèm triệu chứng loạn thần. Người trải qua có thể xuất hiện hoang tưởng, chẳng hạn như tin rằng mình là người có sứ mệnh lớn, hoặc bị ai đó theo dõi. Một số có thể trở nên rất kích động, lái xe tốc độ cao, hét lớn hoặc hành động bốc đồng không kiểm soát.
- Ở mức độ nhẹ: Hưng cảm thường kéo dài ít nhất 4 ngày. Nhiều người mô tả đây là thời điểm họ cảm thấy sáng tạo hơn, tự tin hơn, làm việc hiệu quả hơn. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp hưng cảm nhẹ gây ra sự xao nhãng, cáu gắt và bất ổn cảm xúc.
2.2. Khi rơi vào trầm lặng kéo dài: Giai đoạn trầm cảm
Khác với sự bùng nổ năng lượng ở giai đoạn hưng cảm, trầm cảm trong rối loạn lưỡng cực lại đưa người bệnh vào trạng thái chậm lại, u tối và nặng nề trong cảm xúc.
Theo tiêu chí DSM-5-TR, tình trạng này thường kéo dài ít nhất 2 tuần, với tối thiểu 5 triệu chứng điển hình, trong đó ít nhất phải có 1 triệu chứng là tâm trạng chán nản hoặc mất hứng thú/khoái cảm. Tâm An cung cấp cho bạn một số biểu hiện thường gặp:
- Tâm trạng ủ rũ hầu như suốt cả ngày.
- Không còn thấy hứng thú với bất kỳ điều gì, kể cả những điều từng rất yêu thích.
- Ăn uống thay đổi rõ rệt, có thể ăn rất ít hoặc ăn nhiều hơn bình thường; cân nặng tăng hoặc giảm >5%.
- Mất ngủ, tỉnh giấc giữa đêm, hoặc ngủ quá nhiều nhưng vẫn thấy mệt.
- Cơ thể trở nên chậm chạp, nặng nề, hoặc ngược lại là cảm giác bồn chồn, không yên (được người khác nhận thấy).
- Mệt mỏi kéo dài..
- Cảm giác bản thân vô dụng, tội lỗi hoặc thất bại.
- Khó tập trung, suy nghĩ mù mờ, do dự khi ra quyết định.
- Có ý nghĩ về cái chết, muốn biến mất, hoặc lên kế hoạch tự làm hại bản thân.
Ở một số trường hợp, giai đoạn trầm cảm có thể đi kèm triệu chứng loạn thần, như hoang tưởng về việc bị theo dõi, bị trừng phạt, hoặc có tiếng nói trách móc vang lên trong đầu.
2.3. Khi hai trạng thái đan xen: Dấu hiệu hỗn hợp
Có những lúc, người trải qua rối loạn lưỡng cực lại rơi vào trạng thái mà cảm xúc dường như “trái dấu” cùng xuất hiện: vừa tràn đầy năng lượng, vừa chìm trong nỗi buồn sâu sắc. Đáng chú ý, nguy cơ tự sát trong giai đoạn hỗn hợp được đánh giá là đặc biệt cao.
Theo MSD Manual, một giai đoạn hưng cảm/hưng cảm nhẹ được xác định là có đặc điểm hỗn hợp nếu có ít nhất 3 triệu chứng trầm cảm xuất hiện trong hầu hết các ngày của giai đoạn đó.
3. Vì Sao Bạn Có Thể Mắc Rối Loạn Lưỡng Cực?
Không phải ai trải qua rối loạn lưỡng cực cũng biết vì sao mình lại như vậy. Hãy cùng Tâm An đi sâu vào những yếu tố có thể khiến bạn dễ rơi vào vòng xoáy cảm xúc này.
3.1. Di truyền và yếu tố sinh học ảnh hưởng thế nào?
Di truyền được xem là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nguy cơ mắc rối loạn lưỡng cực. Nghiên cứu cho thấy tỷ lệ di truyền của bệnh này dao động từ 44% đến 90%, tùy thuộc vào phương pháp nghiên cứu và nhóm đối tượng khảo sát. Điều này có nghĩa là nếu bạn có người thân trực hệ mắc bệnh, nguy cơ bạn cũng bị ảnh hưởng sẽ cao hơn.
Đặc biệt, sự mất cân bằng trong các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin, norepinephrine và dopamine cũng được cho là có vai trò lớn trong việc hình thành và duy trì các triệu chứng của bệnh. Những chất này giúp điều hòa tâm trạng và năng lượng của bạn, khi chúng không ổn định sẽ gây ra những biến động trong cảm xúc.
3.2. Tác động từ môi trường sống và biến cố
Các trải nghiệm căng thẳng kéo dài, mất mát người thân hay những chấn thương tâm lý, đặc biệt là trong giai đoạn thơ ấu, đều có thể là những yếu tố kích hoạt khiến rối loạn lưỡng cực xuất hiện hoặc trở nên trầm trọng hơn.
Ngoài ra, một số loại thuốc và chất kích thích cũng có thể gây ra các cơn hưng cảm hoặc làm bệnh bùng phát. Những thứ như cocain, amphetamine, rượu, corticosteroid hay một số thuốc chống trầm cảm cũng cần được lưu ý vì có thể ảnh hưởng xấu đến trạng thái tâm thần.
4. Các Dạng Rối Loạn Lưỡng Cực Thường Gặp
Có người lên cao rất nhanh rồi trầm sâu, có người cứ lặng lẽ mắc kẹt trong chuỗi ngày bất ổn mà không ai nhận ra. Tâm An sẽ cùng bạn phân biệt các dạng thường gặp để hiểu rằng bạn không đơn độc, và bạn hoàn toàn có thể được hỗ trợ đúng cách.
4.1. Rối loạn lưỡng cực loại I
Rối loạn lưỡng cực loại I là dạng nghiêm trọng nhất với ít nhất một giai đoạn hưng cảm toàn diện (ít nhất 1 tuần), tức là tình trạng hưng phấn, tăng động quá mức, và có thể gặp phải ảo giác hoặc hoang tưởng. Giai đoạn này thường đi kèm với các đợt trầm cảm nặng (ít nhất 2 tuần).
4.2. Rối loạn lưỡng cực loại II
Loại II nhẹ hơn, nhưng không kém phần phức tạp. Người bệnh trải qua ít nhất giai đoạn hưng cảm nhẹ (hypomania) và một giai đoạn trầm cảm nặng. Thường tỷ lệ nữ mắc loại này có phần cao hơn. Nếu không được điều trị, trầm cảm có thể kéo dài, ảnh hưởng rất nhiều đến chất lượng cuộc sống.
4.3. Các dạng rối loạn lưỡng cực khác
Ngoài ra còn có một số dạng khác ít phổ biến hơn nhưng cũng quan trọng để lưu ý:
- Rối loạn khí sắc chu kỳ (cyclothymia): Tình trạng kéo dài hơn 2 năm với các giai đoạn hưng cảm và trầm cảm nhẹ, không đủ tiêu chuẩn để gọi là rối loạn lưỡng cực hoặc trầm cảm nặng.
- Rối loạn lưỡng cực do chất kích thích hoặc thuốc: Khi các triệu chứng hưng cảm xuất hiện do tác động trực tiếp của thuốc hoặc chất kích thích như cocaine, corticosteroid, hoặc sau khi ngưng sử dụng.
- Rối loạn lưỡng cực do bệnh lý khác: Một số bệnh lý hoặc tổn thương não có thể gây ra triệu chứng tương tự.
5. Chẩn Đoán Rối Loạn Lưỡng Cực: Cần Gì Ngoài Triệu Chứng?
Chẩn đoán đúng là bước đầu tiên để chữa lành đúng, nhưng rối loạn lưỡng cực không phải chỉ nhìn vào vài biểu hiện rồi kết luận. Tâm An sẽ cùng bạn đi sâu vào quy trình chẩn đoán, để bạn hiểu vì sao việc nhận diện chính xác rất quan trọng.
5.1. Dựa trên tiêu chí chuyên môn
Để chẩn đoán chính xác, các chuyên gia sử dụng tiêu chí DSM-5-TR – Bộ nhớ chính thức chuẩn hóa từ Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ, giúp đảm bảo tính khoa học và đồng nhất.
Tiêu chí bao gồm việc xác định các giai đoạn hưng cảm hoặc hưng cảm nhẹ và/hoặc trầm cảm, với số lượng triệu chứng cụ thể và thời gian rõ ràng (ít nhất 1 tuần cho hưng cảm, 2 tuần cho trầm cảm). Họ cũng phân biệt chính xác giữa các dạng như loại I, II, hỗn hợp, hoặc chu kỳ nhanh như đã đề cập ở phần trước.
Ngoài ra, chuyên gia thường sử dụng các công cụ chuẩn như SCID hoặc SADS để nâng cao độ chính xác trong phỏng vấn lâm sàng.
5.2. Phương pháp đánh giá và xét nghiệm cần thiết
Bên cạnh phỏng vấn lâm sàng, quy trình chẩn đoán còn có thể bao gồm:
- Thăm khám tổng quát và xét nghiệm cơ bản như công thức máu (CBC), glucose, men gan, thận… để loại trừ các nguyên nhân y khoa khác (ví dụ: vấn đề về tuyến giáp, thiếu máu…).
- Test chất độc trong nước tiểu hoặc máu nếu có nghi ngờ lạm dụng chất kích thích hoặc bị thuốc ảnh hưởng gây nên triệu chứng.
- Biomarker sinh học (phân tích máu) đang là hướng nghiên cứu hứa hẹn, như xét nghiệm RNA EDIT‑B hoặc mức BDNF/blood test đang được thử nghiệm để phối hợp với đánh giá tâm thần, dù hiện vẫn trong giai đoạn phát triển.
- Các bài đánh giá tâm thần chuẩn hóa giúp đo lường mức độ hưng cảm/trầm cảm:
- YMRS (Young Mania Rating Scale): Đánh giá hưng cảm do bác sĩ thực hiện.
- ASRM (Altman Self-Rating Mania Scale): Tự đánh giá hưng cảm nhẹ
- MDQ (Mood Disorder Questionnaire): Giúp sàng lọc lưỡng cực rộng hơn.
- GBI hoặc HCL‑32: Khi cần đánh giá biến thể khí sắc hoặc giá trị phê bình tâm thần cho thiếu niên hoặc người trưởng thành.
>> Xem thêm: Test Trầm Cảm: Giải Mã Cảm Xúc Và Tìm Lối Thoát Cho Tâm Hồn
6. Làm Sao Điều Trị Rối Loạn Lưỡng Cực Hiệu Quả?
Điều trị giúp bạn tìm lại sự cân bằng, theo cách phù hợp với riêng bạn. Tâm An đồng hành cùng bạn trên hành trình này, với nhiều hướng tiếp cận vừa hiệu quả vừa tôn trọng trải nghiệm cá nhân của bạn.
6.1. Phác đồ điều trị rối loạn lưỡng cực
Tùy theo mức độ và giai đoạn của bệnh, bác sĩ có thể xây dựng phác đồ điều trị gồm 3 pha:
- Giai đoạn cấp tính: Nhằm kiểm soát các triệu chứng ban đầu, đôi khi rất nghiêm trọng như hưng cảm cao độ hoặc trầm cảm nặng.
- Giai đoạn tiếp tục: Giúp người bệnh đạt được trạng thái ổn định hoàn toàn.
- Giai đoạn duy trì (dự phòng): Ngăn ngừa tái phát và hỗ trợ người bệnh duy trì chất lượng sống.
6.2. Sử dụng thuốc ổn định khí sắc
Hầu hết bệnh nhân cần dùng thuốc ổn định khí sắc, là phương pháp “gốc rễ” trong điều trị, đặc biệt ở giai đoạn cấp tính:
- Thuốc ổn định khí sắc: Như lithium, valproate, lamotrigine, carbamazepine giúp giữ cảm xúc ở mức ổn định, giảm biến động mạnh giữa hưng cảm và trầm cảm.
- Thuốc chống loạn thần thế hệ mới: Như olanzapine, quetiapine, aripiprazole, risperidone,… thường được dùng trong hưng cảm cấp tính hoặc phối hợp khi có các biểu hiện rối loạn suy nghĩ.
- Thuốc chống trầm cảm (thận trọng): Chỉ dùng khi có chỉ định cụ thể, vì có thể gây chuyển pha từ trầm cảm sang hưng cảm nếu không phối hợp thuốc ổn định khí sắc.
6.3. Trị liệu tâm lý chuyên sâu tại Trị Liệu Tâm Lý Tâm An
Trị liệu tâm lý là phần không thể thiếu để hỗ trợ người bệnh hiểu rõ bản thân, học cách nhận diện và điều chỉnh cảm xúc. Tại Tâm An, chúng tôi xem mỗi buổi trị liệu rối loạn lưỡng cực là một không gian an toàn, nơi bạn được là chính mình, được gỡ rối cảm xúc từ gốc rễ để hồi phục bền vững:
- Trị liệu cá nhân: Giúp người bệnh học cách vượt qua căng thẳng, thay đổi thói quen sống và xây dựng lối suy nghĩ mới tích cực hơn.
- Trị liệu nhóm hoặc cặp đôi: Hữu ích trong việc xây dựng hệ thống hỗ trợ từ người thân, tăng hiểu biết và giảm xung đột trong quan hệ.
- Giáo dục tâm lý: Trang bị kiến thức về bệnh, thuốc men, cách nhận diện sớm dấu hiệu tái phát, từ đó người bệnh có thể chủ động hơn trong chăm sóc bản thân.
6.4. Các phương pháp bổ trợ khác giúp tăng hiệu quả điều trị
Ngoài thuốc và trị liệu, có một số hỗ trợ bổ sung giúp ích rất nhiều cho rối loạn lưỡng cực:
- Điều chỉnh sinh hoạt: giữ thói quen ngủ, ăn, vận động đều đặn, hạn chế rượu, chất kích thích và bổ sung dinh dưỡng tốt (omega‑3, hạn chế caffeine…).
- Các liệu pháp hỗ trợ:
- Light therapy, rTMS, ECT (trong trường hợp nặng hoặc không đáp ứng thuốc): Đều đã được chứng minh có hiệu quả trong cải thiện trầm cảm, giảm nguy cơ tự sát.
- Ketamine: Đang được thử nghiệm như biện pháp khẩn cấp trong cơn trầm cảm nặng không đáp ứng, còn cần nghiên cứu thêm.
- Tham gia nhóm hỗ trợ: giúp bạn không cảm thấy cô độc, học kỹ năng từ người có cùng trạng thái, tạo động lực để tiếp tục điều trị.
7. Lời Kết
Rối loạn lưỡng cực không định nghĩa con người bạn, mà là lời nhắc rằng bạn đang cần một nhịp sống lành mạnh hơn, cần hiểu rõ chính mình hơn và cần một sự đồng hành đúng cách. Tại Trị Liệu Tâm Lý Tâm An, chúng tôi thấu hiểu rằng mỗi người đều có một câu chuyện riêng, và hành trình chữa lành luôn cần sự kiên nhẫn cùng sự đồng cảm sâu sắc.
Bạn không một mình. Hãy để chúng tôi cùng đồng hành với bạn, bằng con đường nhẹ nhàng, an toàn và hiệu quả nhất. Hãy bắt đầu bằng một cuộc trò chuyện nhé!
TRỊ LIỆU TÂM LÝ TÂM AN
- Hà Nội: Số 79, ngõ 619 Vũ Tông Phan, phường Khương Đình, quận Thanh Xuân, TP Hà Nội.
- Hồ Chí Minh: Số 123 Hoa Lan, Phường 2, Quận Phú Nhuận, TP Hồ Chí Minh
- Email: therapy.taman@gmail.com
- Hotline: 0886 332 683